Η «Συντονιστική Επιτροπή για την επιστροφή του αγάλματος της Βορείου Ηπείρου» φέρνει, για πρώτη φορά στην δημοσιότητα, την υπ.αρ. 812/1952 Πράξη Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Αθηναίων το 1952, σχετικά με την αποδοχή της δωρεάς της «Πανηπειρωτικής Αδελφότητας Αθηνών» προς το Δήμο Αθηναίων, του αγάλματος του γλύπτη Σεφερλή, και την τοποθέτηση του στην οδό Τοσίτσα.
Το συγκριμένο ντοκουμέντο φωτίζει κάποιες πλευρές, που αξίζουν κάποιες επισημάνσεις στα όρια κάποιων σχολίων και ερωτηματικών, ενώ παράλληλα αναδεικνύει και άγνωστες πτυχές του αγάλματος και του παρασκηνίου σχετικά με την δωρεά και την τοποθέτηση του.
1. Μαθαίνουμε από το πρακτικό του Δημοτικού Συμβουλίου ότι η δωρεά του αγάλματος από τον γλύπτη Κώστα Σεφερλή πραγματοποιείται μέσω του σωματείου «Πανηπειρωτική Αδελφότητα Αθηνών». Γεννώνται ερωτήματα για το αν ο γλύπτης ήθελε να τονίσει την ύπαρξη του εν λόγω σωματείου, το οποίο είχε μια 70ετή παρουσία (όπως θα δούμε στον πρόλογο έκδοσής τους με τίτλο “Η Αλύτρωτος Ήπειρος”, 1950) μέχρι τη χρονολογία της δωρεάς του αγάλματος και η ίδρυσή του υπολογίζεται γύρω στο 1880.
Το σωματείο “Πανηπειρωτική Αδελφότης Αθηνών” ιδρύθηκε πιθανόν μετά από την αιματοβαμμένη εξέγερση της Ηπείρου του 1878 που είχε λάβει έκταση τόσο στη σημερινή Ελλαδική Ήπειρο όσο και στη σημερινή Βόρειο Ήπειρο και της οποίας η καταστολή είχε επιφέρει κύματα προσφύγων, άρα πριν την απελευθέρωσή της το 1912! Βρισκόμαστε σε φάση αναζήτησης των αρχείων της Αδελφότητας και θα απευθυνθούμε τόσο στο αρχείο της σημερινής Πανηπειρωτικής Συνομοσπονδίας Ελλάδας όσο και στα Γ.Α.Κ. Αθηνών. Ενώ έχουμε ήδη απευθυνθεί στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών για να βρούμε τεκμήρια της περιόδου που τοποθετήθηκε το άγαλμα.
2. Μαθαίνουμε ότι ο Δήμος Αθηναίων από τότε είχε ειδική Επιτροπή Καλλιτεχνών, η οποία αξιολογούσε προφανώς τα έργα, τα οποία προορίζονταν να τοποθετηθούν στον δημόσιο χώρο, όπως και έκαναν επισκεπτόμενοι το εργαστήριο του γλύπτη. Έτσι μαθαίνουμε και τις διαστάσεις που είχε το άγαλμα της «Δεσμώτιδος», τίτλος που πιθανόν να είναι ο πρώτος που δόθηκε από τον καλλιτέχνη στο άγαλμα.
3. Μαθαίνουμε ότι η επιτροπή καλλιτεχνών εισηγήθηκε να τοποθετηθεί το άγαλμα σε πλατεία προ του 1ου Νεκροταφείου Αθηνών. Η αλήθεια είναι ότι το εν λόγω Νεκροταφείο είναι ένα μουσείο αλλά η πρότασή τους προς το Δημοτικό Συμβούλιο αποτελεί (εκ των υστέρων) ένα ερωτηματικό: υποβαθμίζουν το ίδιο το έργο ή τον συνάδελφό τους, στο βαθμό που είναι ακόμα νωπό το γεγονός ότι η Αλβανία έκλεισε τα σύνορα με την Ελλάδα, εγκλωβίζοντας τη Βορειοηπειρωτική Κοινότητα στο κράτος – φυλακή. Υπακούν σε κάποια τάση η οποία φαίνεται να υποβαθμίζει το Βορειοηπειρωτικό Ζήτημα;
Υπενθυμίζουμε ότι είναι επίσης νωπή η προσφυγή της Ελλάδας προς τη Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων το 1945 για την ένωση της Βορείου Ηπείρου με την Ελλάδα. Στη συνέχεια επισημαίνεται μια αποκλιμάκωση του ζητήματος από τις μεγάλες δυνάμεις οι οποίες αναβάλουν διαρκώς τη συζήτηση μέχρι και το 1955, που αναβάλλεται μέχρι… σήμερα. Στο σημείο αυτό γεννάται ένα επιπλέον ερώτημα. Ενώ το τεκμήριο αναφέρεται στη Βόρειο Ήπειρο, το άγαλμα όταν παραδίδεται στον δημόσιο χώρο τιτλοφορείται ως «ΗΠΕΙΡΟΣ». Ο νότος της ενιαίας Ηπείρου ανήκει στην Ελλάδα οριστικά από το 1913 με βάση τα διεθνή κείμενα, άρα δεν θα μπορούσε να είναι αλυσοδεμένη η σύνολη Ήπειρος αλλά μόνο η Βόρειος Ήπειρος. Γιατί όμως τιτλοφορείται ως «ΗΠΕΙΡΟΣ», το άγαλμα, μια περίοδο που εκδηλώνονται έντονα τα εθνικά αισθήματα στην Ελλάδα και ειδικά στην Αθήνα, τόσο για την Κύπρο όσο και για τη Βόρειο Ήπειρο;
4. Μαθαίνουμε ότι ο δημοτικός σύμβουλος Σάββας Λοϊζίδης, (βασικός εμπνευστής της Ε.Ο.Κ.Α.) πραγματοποίησε μια σθεναρή αντιπρόταση με την εξής αποστομωτικά διατύπωση: «Η “Δεσμώτις” είναι ένα έργον επαναστατικόν δεν είναι ένα έργον το οποίον πρέπει να τεθή εις το Νεκροταφείον. Το νεκροταφείον είναι ένας τόπος γαλήνης…». Με την πρόταση αυτή συμφωνεί και ο δήμαρχος, Κωνσταντίνος Νικολόπουλος ο οποίος ανέλαβε χρέη δημάρχου (1951-1954) μετά τον θάνατο του ιστορικού δήμαρχου Κώστα Κοτζιά.
Ακολουθεί η αποδελτίωση της υπ.αρ. 812/1952 Πράξης Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Αθηναίων.
ΠΡΑΞΙΣ 812
Εισάγεται εκ της Ημερησ. Διατάξεως και του υπ αριθ. 72 στ’ θέματος Κατάθεσις Εκθέσεων Επιτροπών:…. στ)Ειδικής Καλλιτεχνικής Επιτροπής ….. το από 8-6-52 και το υπ αριθ. 1123 Πρωτ. Δημοτ. Συμβουλίου υπ αριθ. 280 έγγραφον της Πανηπειρωτικής Αδελφότητος Αθηνών έχον ούτω: “Ο γλύπτης κ. Σεφερλής είχε την Πατριωτικήν έμπνευσιν να δωρίση στην Πανηπειρωτική Αδερφότητα Αθηνών μαρμάρινον άγαλμα παριστάνον γυναίκα με τας χείρας δεμένα όπισθεν. Επειδή και το έργον είναι λίαν επιτυχές και η σημασία του μεγίστη, δεδεμένον ότι παριστά την πολυπαθή σκλάβαν Βόρειον Ήπειρον, φρονούμεν ότι αξίζει να στηθή εις τινά κατάλληλον εν Αθήναις χώρον, οπουδήποτε σεις κρίνετε._ Εάν η Υμετέρα Υπηρεσία κρίνη τούτο εύλογον παρακαλούμεν όπως μας το γνωρίσετε ίνα η Αδελφότης φροντίση δια την τοποθέτησίν του.
Το Δημοτικόν Συμβούλιον λαβόν υπ όψει α) το ως άνω έγγραφον και β)την από 20-8-52 έκθεσιν της Ειδικής Καλλιτεχνικής Επιτροπής έχουσαν ούτω: ………. “Οι υπογεγραμμένοι Ν. Γεωργόπουλος, Πρόεδρος του Δημοτ. Συμβουλίου, Β. Λαμπρινάκος, Ε. Λαζαρίδης, Σ. Λοϊζίδης Δημοτ. Σύμβουλοι και ο Προϊστάμενος της Πινακοθήκης του Δήμου Σ. Παπαλουκάς, αποτελούντες Επιτροπήν εξετάσεως Καλλιτεχνικών έργων δυνάμει της υπ αριθ, 47945/52 αποφάσεως του Δημάρχου και κατόπιν του διαβιβασθέντος ημίν υπ αριθ, 280/3-6-52 έγγραφον της Πανηπειρωτικής Αδελφότητος Αθηνών αφορώντος προσφοράν προς τον Δήμον αγάλματος εκ μαρμάρου του γλύπτη Σεφερλή υπό τον τίτλον “Η ΔΕΣΜΩΤΙΣ” ίνα τούτο αποτελέση στοιχείον διακοσμήσεως μιας πλατείας της πόλεως των Αθηνών επισκέφτηκαν το εργαστήριον του καλλιτέχνου και εξητάσαμε το εκ μαρμάρου έργον διαστάσεων 2 μέτρων μήκος, 80 εκατ. πλάτος και 80 εκτ. Ύψος. Ο τίτλος του έργου είναι “Η ΔΕΣΜΩΤΙΣ” παριστάνει δε γυναίκα εξηπλωμένην επί επιπέδου επιφανείας η οποία καταβάλλει προσπάθειαν ν’ ανεγερθή και ατενίζει το άπειρον ως εάν αποβλέπη εις το μέλλον, οραματιζόμενη την προσδοκομένην ελευθερίαν. Το έργον έχει εκτελεσθή εκ μαρμάρου και η τεχνική του είναι απλή (αρχαΐζουσα).
Λόγω της ειδικής συνθέσεως του έργου όπερ εδράζεται επί επιπέδου επιφανείας, πράγμα δυσκολεύον την τοποθέτησιν του έργου επί οπουδήποτε χώρου (π.χ. πλατείας) δεδομένης δε της συνθέσεώς του ήτις δίδει την εντύπωσιν πλακός τάφου η Επιτροπή αποφαίνεται να τοποθετηθή το έργον και εφ’ όσον συμφωνεί και ο Καλλιτέχνης εις την πλατείαν προ του Α΄ Νεκροταφείου και υπό τους άνω όρους προτείνει την αποδοχήν της δωρεάς του Καλλιτέχνου.
(Μειοψηφούντος του Σ. Λοϊζίδη ως προς την ως άνω τοποθεσίαν)
Το Δημοτ. Συμβούλιον ακούσαν την γενομένην διαλογικήν συζήτησιν. Και αποδεχόμενον την έκθεσιν της ως άνω Επιτροπής ως προς το μέρος το αφορών την αποδοχήν της δωρεάς του Καλλιτέχνου._
Αποφαίνεται
1) Αποδέχεται την προς τον Δήμον Αθηναίων, εκ μέρους της Πανηπειρωτικής Αδελφότητος Αθηνών, δωρεάν του δωρηθέντος εις αυτήν αγάλματος του γλύπτου κ. Σεφερλή παριστάνοντος γυναίκα εξηπλωμένην επί επιπέδου επιφανείας η οποία καταβάλλει προσπάθειαν ν’ ανεγερθή κ.λ.π. διαστάσεων 2 μετρ. Μήκους, 0,80 πλάτους και 0,80 ύψους υπό τίτλων “Η δεσμώτις” και
2) Εγκρίνει την τοποθέτησιν του ως άνω αγάλματος εις την οδόν Τοσίτσα.
Μετά την υπ’ αριθ. 812 Πράξιν
ΛΟΪΖΙΔΗΣ: Η “Δεσμώτις” είναι ένα έργον επαναστατικόν δεν είναι ένα έργον το οποίον πρέπει να τεθή εις το Νεκροταφείον. Το νεκροταφείον είναι ένας τόπος γαλήνης..
ΔΗΜΑΡΧΟΣ: Συμφωνώ με τον κ. Λοϊζίδην ότι δεν είναι δυνατόν να πάρωμεν την Δεσμώτιδα και να την τοποθετήσωμεν εις την προ του Νεκροταφείου πλατείαν. Προτείνω εις το Δημοτικόν Συμβούλιον όπως αποδεχθή την δωρεάν και να στηθή αυτό το έργον εφ’ όσον προσφέρεται παρά των Βορειοηπειρωτών εις την οδόν Τοσίτσα. (Εγκρίνεται)
ΠΡΩΤΟΝΟΤΑΡΙΟΣ: Προτείνω όχι την οδόν Τοσίτσα, αλλά εις άλλον κεντρικότερον χώρον._
Οφείλουμε να ευχαριστήσουμε δημόσια την κα Βασιλική Σφήκα προϊσταμένη του Τμήματος Δημοτικού και Ιστορικού Αρχείου Δήμου Αθηναίων για τον εντοπισμό-παραχώρηση του εγγράφου καθώς και για την άριστη συνεργασία. Ευχαριστούμε επίσης τον εκπαιδευτικό Κώστα Σταυρόπουλο, δάσκαλο στο 1ο Δημοτικό Σχολείο Αίγινας ο οποίος βοήθησε σε τρία δυσανάγνωστα σημεία του κειμένου. Τέλος ευχαριστούμε τον Γιώργο Κυριακού (μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής) για την γενική επιμέλεια της αποδελτίωσης του κειμένου καθώς και για τους σχολιασμούς.
Διαβάστε και δείτε παρακάτω το πρωτότυπο ντοκουμέντο από το Ιστορικό Αρχείο Δήμου Αθηναίων, Συλλογή: Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου, έτος 1952, Συνεδρίαση 09-09-1952, αρ. απόφασης 812, σ. 312-314, όπως μας εστάλει από το Τμήμα Δημοτικού και Ιστορικού Αρχείου του Δήμου Αθηναίων.
